TÜRK SANATINDA KUŞ İMGESİ

Özet

Kültürlerin kuş motifi ile tanışması binlerce yıl öncesine dayanmaktadır. Birçok medeniyette yaşamın her alanında kuşların varlığından söz edilebilir. Sanat tarihine bakıldığında kuş imgesinin hem mitolojide hem de görsel anlatım biçimlerinde sıklıkla kullanıldığı görülmektedir. Antik dönemlerden bu yana sanat betimlemelerinde gökyüzüyle ilişkilendirilerek kuşlara mistik anlamlar yüklenmiştir. Sanat tarihinde kuş imgesi, toplumların yaşam biçimleri,  kültürel yapıları,  inanç sistemleri, edebi, dini, siyasi konularına göre şekillenen farklı betimlemelerle karşımıza çıkmaktadır. Türk sanat tarihine bakıldığında kuş imgesinin özellikle seramik, mimari, kilim motiflerine değin pek çok alanda farklı tasvirlerinin yapıldığı gözlemlenmiştir. Ayrıca kuğu, güvercin, kartal, Anka, turna, karga ve baykuşun sıklıkla betimlenen kuş türleri olduğu görülmüştür. Özellikle turnanın Göbekli Tepe’ de imgeleştirildiği anlaşılmaktadır. Baykuş, uğursuzlukla anılmakla birlikte farklı kültürlerde bilgelik ve zekânın simgesidir. Bununla birlikte Yunan mitolojisinde bereket tanrıçası Demeter'e adanan bir kuş olarak betimlenir. Türk mitolojisinde kaz, çok akıllı ve bilgiç bir kuştur. Türeyiş ile ilgili anlatılara konu olan önemli simgesel hayvanlar ise kartal, şahin gibi kuşlardır. Sanatta insanlara esin kaynağı olan kuşlar, bilimde de esin kaynağı olmuşlardır. Söylen, masallarda, mitlerde, anlatılarda insanların kuşlar gibi uçtukları betimlenmektedir. Antik Yunan’da Giritli mimar Daidalos’un oğlu Ikaros, uçan ilk insan olarak bilinmektedir. Kültürlerin farklı zamanlarında "kuş" gibi olmak, kuşa benzemek, kuşa dönmek düşüncesi bir hayal, ilham, düşünüş, dilek, dua, efsane, destan vb. söylemler bulunmaktadır. En eski zamanlardan bu yana insanların zihinlerinde farklı şekillerde kuş imgesi şekillenmiştir. Her kavmin kozmogonisi olduğu gibi eski Türklerin de yaradılış efsaneleri olmuştur. Tanrı’nın şeytan yüzünden gazaba uğrayan kadın ve erkeğin kuşa dönüştürülüp cezalandırılmasında olduğu gibi Türeyiş efsanelerinde de kuş imgesinin konu olduğu görülür. Bunun yanı sıra kuş imgesinin kültürümüzdeki yerine dair verilecek en ilginç örneklerden biri de don (kılık) değiştirme motifidir. Sözgelimi Şamanizm’de ölen kişinin ruhunun kuş olduğu inancı vardır. Özellikle Anka kuşu figürünün Türk sanatında farklı bir yeri vardır. Kuş figürünün Türk sanatındaki yansımalarının bir geleneğin devamı ve evrensel bir niteliğin göstergesi olduğu düşünülmektedir. Bu kapsamda Türk ve dünya sanatında kuş imgesinin varlığı, geçmişte olduğu gibi günümüzde de önemini korumaktadır. Bu makalede geçmişten günümüze Türk sanatında kuş imgesini kullanan sanatçı ve çalışmaları üzerinde durulmuştur. Çalışmada nitel araştırma yönteminde literatür tarama tekniği uygulanmıştır. Sonuç olarak kuş imgesi, asırlardır pek çok sanatçıya ilham olmuş, özellikle günümüz eserlerinin de vazgeçilmez konusu haline gelmiştir.