MATRAKÇI NASUH GÖZÜYLE BİTLİS KERVANSARAYLARI: EL-AMAN HANI ÖRNEĞİ

Özet

Bitlis, Asya ile Akdeniz arasındaki önemli ticaret yolları arasına yerleşmiş, tarihin başlangıcından beri bu yollar üzerinde pazaryeri köprüsü görevi sunan. Malazgirt'in 1071'deki fethi ile birlikte Türk ordusunun uğrak yeri olmuştur. O zamandan beri Bitlis, halen ayakta kalan çok sayıda anıtsal yapısı bugün bile açık hava müzesi niteliğindedir. Kentin tarihi geçmişinin ve yaşamsal konumunun önemi, maaalesef beklenildiği üzere tarihi kaynaklara yansımamıştır. Öte yandan Bitlis'i ziyaret eden yerli ve yabancı seyyahlar, kentin o dönemki durumu, olaylar, yerler ve kişiler hakkında yazarların üslubu ışığında fikir sahibi olabileceğimiz kadar için günümüzde birer başvuru kaynağı olmaktadırlar. Tüm bu gezgin kayıtlarının yanında Matrakçı Nasuh Bitlis’i görsel olarak belgeleyen ilk kişi olmuştur. 1533-1536 yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman’ın seferini ve yolculukları boyunca bütün menzillerini kaydettiği Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn Süleyman Han isimli bir kitap nakşetmiştir. Sultan Sülayman komutanlığında süregelen bu seferi betimleyen eser İki Irak arasında (başlığın 'iki Irak'ı, bugün Batı İran ve Irak olan bölgelere atıfta bulunuyor) tüm menzil ve durakların yani şehirlerin orijinal betimlerini ve ordu durumu ile alakalı kayıtları tutan kıymetli bir sefer kitabıdır. Kent temsillerinin tamamı özgün, bitki örtüsü, doğal örgüsü, kale ve surları, yapılı çevresi ile birbirinden farklılaşarak minyatüre dökülmüştür. Bitlis'in Matrakçı Nasuh tarafından resmedilen minyatürü kentin en eski görüntüsüdür. Bu bağlamda bu çalışmada, 16. yüzyıla ait tek görsel belge olan bu minyatür sayesinde kent üzerinden tasvir edilen, günümüzde ayakta kalan El-Aman Han'ın yapının teknik çizimleri ve mevcut durumu anlatan fotoğrafları ile incelenecek ve geçmisten gelen seyyah kayıtları eşliğinde tartışılacaktır. Matrakçı Nasuh'un tüm şehir betimlemelerini nakkaşın amacı ne olursa olsun bir şehir rehberi olarak tasarladığını düşünmek yanlış olmaz. Hanın restorasyonu bugün tamamlanmış olmasına rağmen, minyatür düzeni üzerinden dönemin yapılı çevre örgüsü ile izlenebilmektedir.